Ιστοριογραφικές πηγές για το Βυζάντιο

Οι πηγές, από τις οποίες αντλούμε πληροφορίες για την Βυζαντινή αυτοκρατορία, είναι δύο ειδών: οι άμεσες και οι έμμεσες. Ως άμεσες πηγές έχουμε τις εξής:

·       Νομοθεσία, για παράδειγμα ο Codex Theodosianus ή το Corpus  Iuris Civilis

—  Πρακτικά και κανόνες των Οικουμενικών Συνόδων

—  Πρακτικά και κανόνες τοπικών Συνόδων

—  Τα διάφορα έγγραφα που σώζονται (κυρίως σε παπύρους), κρατικά ή ιδιωτικά

—  Επιγραφές, π.χ επιτύμβιες, επιγραφές μνημείων κ.λ.π

—  Σφραγίδες, π.χ Χρυσόβουλα, Αργυρόβουλα, Μολυβδόβουλα

—  Νομίσματα, π.χ ο βυζαντινός Σόλιδος, τα αργυρά Μιλιαρέσια, ή οι χάλκινες Φόλλεις

—  Μνημεία

—  Έργα Μικροτεχνίας, π.χ από Σμάλτο, Ελεφαντοστό κ.λ.π

—  Μικρογραφίες, π.χ από το Χειρόγραφο του Σκυλίτζη

—  Έργα πρακτικής χρησιμότητας για την κρατική διοίκηση και την στρατιωτική οργάνωση, π.χ για θέματα εθιμοτυπίας ή ιεραχικής τάξεως όπως τα έργα του Κωνσταντίνου του Ζ’ του Πορφυρογέννητου (945-959)

—  Εκκλησιαστικά τακτικά (Notitae episcopatuum), αφορούν την διοικητική διάρθρωση της Εκκλησίας

Οι έμμεσες πηγές περιλαμβάνουν και το ιστοριογραφικό μέρος, με το οποίο θα ασχοληθούμε καταγράφοντάς το. Γενικότερα, οι έμμεσες πηγές είναι οι ακόλουθες:

—  Ιστοριογραφία, η οποία διαιρείται σε τρεις κατηγορίες 1. Κλασσικίζουσα Ιστοριογραφία 2. Χρονογραφία (ξεκινά από κτήσεως Κόσμου). Στην Χρονογραφία ανήκουν και τα λεγόμενα «Βραχέα Χρονικά» που είναι, κατά βάσιν, χρονολογικοί πίνακες με σύντομες αναγραφές αξιόλογων συμβάντων, σύμφωνα πάντα με την κρίση του συγγραφέως. Είναι γραμμένα σε δημώδη γλώσσα 3. Εκκλησιαστική Ιστορία (ήκμασε από το 300 έως το 600)

—  Αγιογραφικά κείμενα, διακρίνονται σε Μαρτύρια, Βίους Αγίων, Εγκώμια, Ψυχοφελείς ιστορίες

—  Γεωγραφικά έργα, π.χ από τον Στέφανο Βυζάντιο με τίτλο «Εθνικά» (γεωγραφικό λεξικό), τον Ιεροκλή με τίτλο «Συνέκδημος», ή από τον Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη με την «Χριστιανική Τοπογραφία»

—  Ρητορικά έργα που διαιρούνται σε γενικά και προσωπικά. Τα δεύτερα διακρίνονται σε λόγους Πανηγυρικούς, Επικηδείους και Στηλιτευτικούς. Υπάρχουν, επίσης, οι παραινετικοί λόγοι

—  Επιστολογραφία

—  Λογοτεχνικά έργα και λαϊκά κείμενα, π.χ Διγενής Ακρίτας, ονειροκρίτες

(πηγή για τις πληροφορίες περί άμεσων και εμμέσων πηγών: Η εισαγωγή της 4τομης σειράς που συνέγραψε η Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου για την Βυζαντινή Ιστορία)

Πάμε, τώρα, να παραθέσουμε τις ιστοριογραφικές πηγές, τις χρονογραφίες αλλά και την εκκλησιαστική ιστορία των τριών πρώτων αιώνων, αίτινες βοηθούν τα μέγιστα ως προς την κατανόηση της φύσεως του βυζαντινού κράτους. Τις έχω χωρίσει σε πέντε ενότητες, σύμφωνα με τις διαλέξεις μου για την Βυζαντινή Ιστορία.

Ιστοριογραφία περιόδου 324-641

—  Ευνάπιος (“Ιστορικά Υπομνήματα”, από το 268 έως τις αρχές του 5ου, 4^ος – 5^ος)

—  Αμμιανός Μαρκελλίνος (Ammianus Marcellinus ”Res Gestae”, 31 βιβλία χαμένα τα 13, 4^ος)

—  Ολυμπιόδωρος (“Ιστορικοί λόγοι”, 22 τόμοι, ιστορία του δυτικού κράτους από το 407 έως το 425, συνεχίζει τον Ευνάπιο, σώζεται περίληψη του έργου του από τον Φώτιο, 4^ος-5^ος)

—  Ζώσιμος (“Νέα Ιστορία”, 6  βιβλία, από τον Αύγουστο  έως το 410, 5^ος)

—  Πρίσκος (“Ιστορία Βυζαντιακή και τα κατ’ Αττίλαν”, 8 βιβλία, αποσπάσματα, 5^ος)

—  Μάλχος (“Βυζαντιακά”, 7 βιβλία, συνεχίζει τον Πρίσκο, γράφει έως το 480, 5^ος)

—  Πέτρος Πατρίκιος (Έγραψε 3 βιβλία, έχουν σωθεί αποσπάσματα 6^ος)

—  Νόννοσος (6^ος)

—  Κασσιόδωρος (Chronica, De origine actibusque Getorum, 6os)

—  Ιορδάνης ο Αλανός (Romana, Getica όπου διασώζει το έργο του Κασσιοδώρου για την ιστορία των Γότθων 6ος)

—  Προκόπιος ο Καισαρεύς (“Υπέρ των πολέμων λόγοι”, 8 βιβλία, 6^ος)

—  Αγαθίας ο Σχολαστικός (“Περί της Ιουστινιανού βασιλείας”, 5 βιβλία, 6ος)

—  Μένανδρος ο Προτήκτωρ (Συνεχίζει τον Αγαθία, αποσπάσματα 6^ος)

—  Θεοφάνης ο Βυζάντιος ( έγραψε για την περίοδο 572-591, 10 βιβλία, αποσπάσματα, 6^ος)

—  Θεοφύλακτος Σιμοκάττης (“Οικουμενική Ιστορία”, 8 βιβλία, από το 582 έως το  628 6^ος-7^ος)

Χρονογραφία περιόδου 324-641

—  Ιωάννης Μαλάλας (6^ος)

—  Ιωάννης Αντιοχεύς (7^ος -8^ος)

—  Πασχάλιο Χρονικό (7^ος)

Εκκλησιαστική Ιστορία περιόδου (324-641)

—  Ευσέβιος Καισαρείας (έγραψε τον βίο του Κωνσταντίνου 3^ος-4^ος)

—  Γελάσιος Καισαρείας (4^ος)

—  Φίλιππος ο Σιδήτης (4^ος-5^ος)

—  Φιλοστόργιος (4^ος -5ος)

—  Σωκράτης ο Σχολαστικός (4^ος -5^ος)

—  Θεοδώρητος Κύρου (4^ος -5^ος)

—  Γελάσιος Κυζικηνός (5^ος)

—  Σαλαμίνιος Ερμείας Σωζομενός (5^ος)

—  Ιωάννης Διακρινόμενος (6^ος)

—  Βασίλειος Κίληξ (6^ος)

—  Ζαχαρίας Σχολαστικός (6^ος)

—  Θεόδωρος Αναγνώστης (6^ος)

—  Ευάγριος ο σχολαστικός (6^ος)

Ιστοριογραφία Περιόδου 641-867

—  Ιωσήφ Γενέσιος («Βασιλείαι», περιγράφει τα γεονότα της περιόδου 814-886, είναι φιλομακεδονικός, 10^ος)

—  Ιωάννης Καμινιάτης («Εις την άλωσιν της Θεσσαλονίκης», ο μοναδικός που περιγράφει την 1^η, από τις τρεις, άλωση της πόλεως από τον εξωμότη Λέοντα τον Τριπολίτη το 904 καθώς ήταν αυτόπτης μάρτυρας, 10^ος)

—  Αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Ζ’ ο Πορφυρογέννητος («Περί Βασιλείου Τάξεως», «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν», «Περί Θεμάτων», πρόκειται για πρακτικά εγχειρίδια για την καλλίτερη διακυβέρνηση του κράτους, 10^ος)

Χρονογραφία περιόδου 641-867

—  Θεοδόσιος ο Γραμματικός (8^ος)

—  Νικηφόρος Πατριάρχης («Ιστορία σύντομος από της Μαυρικίου Βασιλείας», εικονολάτρης, περιγράφει τα γεγονότα από το 602 έως το 769, 9^ος)

—  Σέργιος ο Ομολογητής (εικονολάτρης, αδερφός του Πατριάρχου Ταρασίου και πατέρας του Πατριάρχου Φωτίου,  8^ος-9^ος )

—  «Παραστάσεις σύντομοι χρονικαί», άγνωστος συγγραφέας, τοποθετείται την περίοδο του Λέοντος Γ’ (717-741) έως τα μέσα του 9^ου, αφορά τα μνημεία της Κωνσταντινουπόλεως

—  Γεώργιος Σύγκελλος («Εκλογαί Χρονογραφίας», εικονολάτρης, 8^ος-9^ος)

—  Θεοφάνης ο Ομολογητής («Χρονογραφία», γράφει από το 284 το έτος που ανέβηκε στον θρόνο ο Διοκλητιανός έως το 813, έτος θανάτου του Μιχαήλ Α’, εικονολάτρης, συνεχίζει το έργο Γεωργίου Συγκέλλου από τον οποίο έχει επηρεαστεί πολύ, 8^ος-9^ος)

—  Γεώργιος ο Μοναχός («Χρονικόν», 4 βιβλία που ξεκινούν από την Γένεση έως το 842, έτος θανάτου του αυτοκράτορος Θεοφίλου, εικονολάτρης, 9^ος)

—  «Συνεχισταί Θεοφάνους» ή «Οι μετά Θεοφάνην» (πρόκειται για εκλογή ιστορικών αφηγήσεων από το 813, έτος που σταματά ο Θεοφάνης, έως το 961, αποτελείται από 4 χειρόγραφα, φιλομακεδόνες, 10^ος  

Ιστοριογραφία Περιόδου 867 1081

—  Λέων ο Διάκονος (έγραψε την ιστορία των αυτοκρατόρων Ρωμανού Β’, Νικηφόρου Φωκά και Ιωάννου Τζιμισκή, κλασσικό ύφος, 10^ος)

—  Μιχαήλ Ψελλός (“Χρονογραφία”, εξιστορεί τα γεγονότα από το 976 έως το 1078, 11ος)

—  Μιχαήλ Ατταλειάτης (“Ιστορία”, εξιστορεί τα γεγονότα των ετών 1034 έως 1079, εξυμνεί τον Νικηφόρο Βρυέννιο, 11^ος)

—  Νικηφόρος Βρυέννιος (“Ύλη Ιστορίας”, 4 βιβλία, κυρίως απομνημονεύματα 11^ος-12^ος)

Χρονογραφία περιόδου 867-1081

—  Συνέχεια Γεωργίου Μοναχού (Συνεχίζει την εξιστόρηση του Γεωργίου του Μοναχού)

—  Ιωάννης Σκυλίτζης (“Σύνοψις Ιστοριών”, εξιστορεί την περίοδο από το 811 έως το 1057, ουσιαστικά συνεχίζει τον Θεοφάνη, πιθανολογείται ότι ο ίδιος έγραψε και την Χρονογραφία: “Συνεχιστής του Σκυλίτζη”, 11^ος)

—  Γεώργιος Κεδρηνός (“Σύνοψις Ιστοριών”, από την δημιουργία του κόσμου έως το 1057, πρόκειται για συρραφή παλαιότερων ιστοριογράφων και χρονογράφων, το διάστημα από το 811 έως το 1057 αντιγράφει πιστά τον Σκυλίτζη)

Ιστοριογραφία περιόδου 1081-1261

—  Άννα Κομνηνή (“Αλεξιάς”, έγραψε την ιστορία της περιόδου που ήταν αυτοκράτωρ ο πατέρας της Αλέξιος σε 15 βιβλία,  αττικίζουσα γλώσσα, 11^ος-12^ος )

—  Ευστάθιος Θεσσαλονίκης (“Ιστορικόν της αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Νορμανδών”,  ήταν αυτόπτης μάρτυρας, 12ος)

—  Ιωάννης Κίνναμος (“Επιτομή των κατορθωμάτων”, ως γραμματικός του Μανουήλ Κομνηνού συνέγραψε την ιστορία της βασιλείας του, 12^ος)

—  Νικήτας Χωνιάτης (“Χρονική Διήγησις”, έγραψε ιστορία της περιόδου από το 1118 έως το 1207, ήταν αυτόπτης μάρτυρας της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως τον Απρίλιο του 1204 από τους Λατίνους, 12^ος-13^ος)

—  Γεώργιος Ακροπολίτης (“Χρονική Συγγραφή”, πραγματεύεται τα γεγονότα από το 1204 έως το 1262, 13^ος )

—  Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος (“De la Conquête de Constantinople – Σχετικά με την κατάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως”, γράφει στα γαλλικά, από τους επικεφαλείς της 4^ης Σταυροφορίας ήταν αυτόπτης μάρτυρας της αλώσεως του 1204, εξιδανικεύει την σταυροφορική αριστοκρατία στην οποία ανήκε, 12ος-13^ος )

—  Ροβέρτος του Κλαρί (“La prise de Constantinople – Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως”απλός Σταυροφόρος-Ιππότης, αφηγείται από την άποψη των βυζαντινών, 12^ος-13^ος )

—  Γκύντερ του Παιρί ( “Χρονικό”, Κιστερκιανός μοναχός,  εξιστορεί τα γεγονότα από την θέση του Αββά  Μάρτιν που συνόδευε τους Σταυροφόρους, 12^ος -13^ος)

Χρονογραφία περιόδου 1081-1261

—  Ιωάννης Ζωναράς (“Επιτομή Ιστοριών”, εξιστορεί από κτήσεως κόσμου έως το 1118, επικρίνει τον Αλέξιο, μεταφράστηκε στα Σλαβονικά, 11^ος-12^ος)

—  Κωνσταντίνος Μανασσής (“Σύνοψις ιστοριών”, έμμετρη χρονογραφία 6.733 δεκαπεντασύλλαβων στίχων, περιγράφει από κτήσεως κόσμου έως την εκθρόνιση του Νικηφόρου Βοτανειάτη το 1081, μεταφράστηκε στην παλαιοσλαβική, επηρέασε την σλαβική και ρωσική γραμματεία, 12^ος)

—  Μιχαήλ Γλυκάς (“Βίβλος Χρονική”, εξιστορεί από κτήσεως κόσμου έως το 1118, παίρνει στοιχεία από παλαιότερους χρονογράφους, φιλολογική κοινή γλώσσα, 12^ος)

—  Θεόδωρος Σκουταριώτης (“Χρονικόν”, ο Heisenberg τον ταυτίζει με τον συγγραφέα ενός Χρονικού που βρίσκεται στην Βενετία, περιγράφει από κτήσεως κόσμου έως το 1261, θεωρείται συνέχεια του Γεωργίου Ακροπολίτου, 13^ος)

—  Ματθαίος Εδέσσης (“Χρονικόν”, Αρμένιος, πολύ καλή πηγή για τις σταυροφορίες και τους βυζαντινοσελτζουκικούς πολέμους, επικριτικός έναντι των βυζαντινών και των δυτικών, συνέγραψε στην Αρμενική, υπάρχει μεταφρασμένος στην Γαλλική από το Καμπώ, 11^ος-12^ος )

Ιστοριογραφία περιόδου 1261-1453

—  Γεώργιος Παχυμέρης (“Ρωμαϊκή Ιστορία”,  μαθητής του Γεωργίου Ακροπολίτη, 13^ος-14^ος )

—  Νικηφόρος Γρηγοράς (“Ρωμαϊκή Ιστορία” 37 βιβλία για την περίοδο 1204-1359, συνεχίζει το έργο του Παχυμέρη και ως ένα σημείο του Ιωάννου Καντακουζηνού, πομπώδης και επιτηδευμένη γραφή, 14^ος)

—  Ιωάννης Καντακουζηνός (“Ιστορία”, 4 βιβλία για την περίοδο 1320-1356, 14^ος)

—  Ιστορικοί της Αλώσεως του 1453

—  Λαόνικος Χαλκοκονδύλης (“Απόδειξις ιστοριών”, 10 βιβλία για την περίοδο 1298-1463, 15^ος)

—  Μιχαήλ Κριτόβουλος (“Ξυγγραφή Ιστοριών”, 5 βιβλία για την περίοδο από το 1451 έως το 1468, συγγράφει από την πλευρά των Οθωμανών, 15^ος)

—  Γεώργιος Φραντζής ή Σφραντζής (“Χρονικόν της Αλώσεως”, 10 βιβλία, 15^ος)

—  Μιχαήλ Δούκας (“Ιστορία”, σε δύο μέρη το 1^ο είναι μία περιληπτική περιγραφή από Κτήσεως κόσμου έως το 1204 το 2^ο ιστορεί τα γεγονότα από το 1204 έως το 1462, 15^ος)

—  Λεονάρδος ο Χίος (“Historia captae a Turcis Constantinopolis”, Έλληνας καθολικός επίσκοπος, 15^ος)

—  Νικόλαος Μπαρμπάρο (“Ημερολόγιο της πολιορκίας της Κωνσταντινουπόλεως”, Βενετός  έμπορος, 15^ος)

—  Ισίδωρος (“Ad universos Christifideles de expugnatione Constantinopolis”, Έλληνας Καρδινάλιος, 15^ος)

Χρονογραφία περιόδου 1261-1453

—  Μιχαήλ Πανάρετος (“Περί των της Τραπεζούντος  βασιλέων και Μεγάλων Κομνηνών όπως και πότε και πόσον έκαστος εβασίλευσαν”, 14^ος)

—  Ιωάννης Αναγνώστης (“Διήγησις περί της τελευταίας αλώσεως της Θεσσαλονίκης”, ήταν αυτόπτης μάρτυρας της αλώσεως της Θεσσαλονίκης το 1430, 15^ος)

  Ανωνύμου (“Χρονικόν του Μορέως”, ελληνικά, ιταλικά, γαλλικά, αραγωνικά, το ελληνικό είναι έμμετρο σε δημώδη γλώσσα με 15σύλλαβο ανομοιοκατάληκτο ιαμβικό μέτρο, πληροφορίες για την φεουδαρχική οργάνωση του Πριγκηπάτου της Αχαΐας, 14^ος)