Βυζαντινή Επιγραφική - Οι πρώτοι αιώνες 4ος-6ος

Μορφές των Γραμμάτων κατά τους αιώνες από τον 4^ο έως τον 6^ο

Κόρινθος, Αρχαιολογικό Μουσείο

ΕΝΘΑΔΕ ΚΙΤΕ ΜΑΡΙΑ

ΣΩΦΡΩΝ ΓΥΝΗ ΕΥΠΛΟΥ

ΗΝΙΟΧΟΥ ΟΣ ΑΓΟΡΑΣΑΣ

ΤΗΝ ΛΗΝΟΝ ΕΥΠΛΟΥΣ ΠΑΡΑ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΥΠΗΡΕΤΟΥ

ΧΡΥΣΙΝΟΥ ΕΝΟΣ ΗΜΥΣΥ ΚΑΙ

ΔΟΥΣ ΤΑΣ ΤΙΜΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΩ

ΚΑΙ ΛΑΒΩΝ ΕΞΟΥΣΙΑΝ ΠΑΡ ΑΥΤΟΎ

ΕΠΕΘΗΚΑ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟΝ ΕΤΕΛΕΥ

ΤΗΣΕΝ ΔΕ Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΤΗ

ΠΡΟ ΙΑ ΚΑΛΑΝΔΟΝ ΣΕΝΤΕΝΒΡ(ΙΟΝ)

Νικόπολη (πρωτεύουσα επαρχίας Ηπείρου) Βασιλική Αγίου Δημητρίου

ΩΚΕΑΝΟΝ ΠΕΡΙΦΑΝΤΟΝ ΑΠΙΡΙΤΟΝ ΕΝΘΑ ΔΕΔΟΡΚΑΣ

ΓΑΙΑΝ ΜΕΣΣΟΝ ΕΧΟΝΤΑ ΣΟΦΟΙΣ ΙΝΔΑΛΜΑΣΙ ΤΕΧΝΗΣ

ΠΑΝΤΑ ΠΕΡΙΞ ΦΟΡΕΟΥΣΑΝ ΟΣΑ ΠΝΙΕΙ ΤΕ ΚΑΙ ΕΡΠΕΙ

ΔΟΥΜΕΤΙΟΥ ΚΤΕΑΝΟΝ (έργο) ΜΕΓΑΘΥΜΟΥ ΑΡΧΙΕΡΗΟΣ

Ασημένιος Σταυρός από τη Συρία (βρίσκεται στη Βαλτιμόρη)

ΥΠΕΡ ΕΥΧΗΣ ΚΑΙ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΥΗΟΥ ΣΥΜΕΟΝΙΟΥ

ΚΑΙ ΠΑΝΤΩΝ ΤΟΝ ΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΝ ΑΥΤΟΝ

Οι Επιστήμες που ασχολούνται με τη γραφή είναι:

·       Επιγραφική

·       Διπλωματική (αρχειακά έγγραφα)

·       Παπυρολογία

·       Παλαιογραφία (χειρόγραφοι Κώδικες περγαμηνοί και χάρτινοι)

Η Κλασσική Επιγραφική ασχολείται με οποιοδήποτε κείμενο γραμμένο σε σκληρό υλικό όπως πέτρα, μάρμαρα κ.ο.κ. Από την άλλη η Βυζαντινή Επιγραφική μελετά με ότι είναι γραμμένο σε πέτρα, μάρμαρο, ξύλο, ύφασμα, ψηφιδωτά, οχυρώσεις, τείχη, μνημεία δημοσίου χώρου, ταφικές στήλες. Οι επιγραφές σε ψηφιδωτά δάπεδα απαντώνται, κυρίως, κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο. Παράλληλα, μελετώνται επιγραφές σε εικόνες, είδη μικροτεχνίας, εκκλησιαστική σκεύη, μαγειρικά σκεύη, ποτήρια, πιάτα, νομίσματα, σφραγίδες, κώδικες, ειλητάρια, εικονογραφημένα χειρόγραφα, μεταλλικά βάρη, πλίνθους (κεραμίδια). Να σημειώσουμε, δε, ότι, κατά κύριο λόγο, η βυζαντινή επιγραφική επικεντρώνεται στις ελληνικές επιγραφές και δευτερευόντως στις λατινικές. Άλλωστε, από τον 6^ο αιώνα και μετά, η ελληνική γραφή κυριαρχεί ενώ η λατινική εξαφανίζεται.

Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες Επιγραφών. Αυτές είναι:

v Θρησκευτικά κείμενα

v Διατάγματα – Επίσημα Έγγραφα

v Κτητορικές δωρεές (ανέγερση, ανακαίνιση, επισκευές, διακόσμηση)

v Επιτύμβιες

v Τιμητικές – Αναθηματικές

v Δεήσεις – Επικλήσεις

v Επιγράμματα

v Όρια

v Υπογραφές Καλλιτεχνών

v Νομίσματα

v Σφραγίδες

v Πλίνθοι

Οι βυζαντινές επιγραφές μας δίνουν ιστορικές πληροφορίες οι οποίες μπορεί να μην αναφέρονται στις γραπτές πηγές (εξάλλου, δεν έχουμε στα χέρια μας όλες τις ιστορικές πηγές της βυζαντινής περιόδου). Ταυτόχρονα έχουν αρχαιολογικό ενδιαφέρον, όπως για παράδειγμα ως προς τη χρονολόγησή τους. Επίσης, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από φιλολογικής σκοπιάς για την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσης. Παράλληλα μας δίνουν πληροφορίες για θεολογικά θέματα αλλά και για την οικονομία του Βυζαντίου.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η βυζαντινή επιγραφική παραμένει, σε μεγάλο βαθμό, μεγαλογράμματη έως το τα τελευταία χρόνια του Βυζαντίου. Οι μικρογράμματες επιγραφές εμφανίζονται από τον 12^ο αιώνα και μετά ενώ συναντάμε και μεικτές επιγραφές, δηλαδή και με μεγαλογράμματη και μικρογράμματη γραφή.

Αναφορικά με τον τύπο της γραφής αυτό το στοιχείο χρησιμεύει ως χρονολογικό στοιχείο. Δηλαδή, ο τρόπος γραφής των γραμμάτων βοηθά στο να προσδιορίσουμε σε ποια εποχή γράφτηκε μία επιγραφή. Χρειάζεται όμως προσοχή γιατί αρκετά γράμματα παραμένουν αναλλοίωτα ανά τους αιώνες. Επιπλέον, παρατηρείται το φαινόμενο να υπάρχουν δύο ή και τρεις τύποι για κάθε γράμμα.

Τώρα, τα έμμετρα επιγράμματα είναι γραμμένα, συνήθως, σε λόγια γλώσσα. Το μέτρο από προσωδιακό (η Προσωδία στηρίζεται στην εναλλαγή μακρού και βραχέως) γίνεται ρυθμοτονικό στη βυζαντινή επιγραφική` δηλαδή ανάμεσα σε τονισμένη και άτονη. Οι έμμετρες επιγραφές έως τον 6^ο-7^ο αιώνα ακολουθούν το Δακτυλικό Εξάμετρο, δηλαδή τον τύπο: μακρό-βραχύ-βραχύ (-υυ). Από τον 7^ο και μετά επικρατεί ο Ιαμβικός Δωδεκασύλλαβος (υ-) με την 11^η συλλαβή τονισμένη. Σχετικά με την αρίθμηση να διευκρινήσουμε ότι έως τον 6^ο αιώνα γίνεται με το ρωμαϊκό σύστημα αρίθμησης. Τέλος, από τον 7^ο αιώνα και μετά το χρονολογικό σύστημα των βυζαντινών είναι από Κτήσεως Κόσμου.

Ειδικά για την χρονολόγηση θα σταθούμε λίγο παραπάνω καθόσον εμφανίζεται πολύ συχνά στις βυζαντινές επιγραφές. Θα αναφέρουμε κάποια παραδείγματα. Έστω λοιπόν το έτος από Κτήσεως Κόσμου 6754. Έχουμε μία Επιγραφή τον Μάϊο και μία δεύτερη το μήνα Οκτώβριο.

Χ-5509 (για τους μήνες από Σεπτέμβριο έως Δεκέμβριο)

Χ-5508 (για τους μήνες από τον Ιανουάριο έως τον Αύγουστο)

Έτσι, στο παράδειγμα μας έχουμε:

Για τον Μάϊο à 6754-5508 = 1246 (μάλιστα επί Βασιλείας Ιωάννου Γ’ Δούκα Βατάτζη 1222-1254)

Για τον Οκτώβριο à 6754-5509 = 1245 (επί της βασιλείας του ιδίου)

Γιατί όμως αυτή διαφορά; Γιατί, απλούστατα, το βυζαντινό έτος ξεκινούσε την 1^η Σεπτεμβρίου και όχι την 1^η Ιανουαρίου. Επομένως, η 1^η επιγραφή είναι μεταγενέστερη της της 2^ης κατά ένα έτος.

Στη χρονολόγηση όμως παίζει ρόλο και η Ινδικτιώνα. Η Ινδικτιώνα ήταν ένας 15ετής χρονικός κύκλος με οικονομική αναφορά. Αφορούσε την είσπραξη ορισμένου φόρου. Ο υπολογισμός της είναι ο ακόλουθος: Προσθέτουμε 3 στο έτος και το διαιρούμε διά του 15. Το υπόλοιπο είναι ο αριθμός της Ινδικτιώνας.

Η Βυζαντινή Επιγραφική από τον 4^ο έως τον 6^ο αιώνα

Η πρώιμη βυζαντινή περίοδος από τον 4^ο έως τον 6^ο αιώνα περιλαμβάνει την λεγόμενη και Ύστερη Αρχαιότητα. Αυτό το διαπιστώνουμε, για παράδειγμα, με τους τίτλους στις επιγραφές για τον Ιουστινιανό (π.χ Αλαμανικός, Γοτθικός κ.ο.κ), τις επιγραφές στις βάσεις κιόνων (όπως στον οβελίσκο του Θεοδοσίου), τις επιτύμβιες επιγραφές, τη χρήση ομηρικών λέξεων και εκφράσεων αλλά και με τη χρησιμοποίηση του Δακτυλικού Εξάμετρου στις έμμετρες επιγραφές.

Οι επιγραφές αυτής της εποχής απαντώνται σε επίσημα έγγραφα νόμων που είναι γραμμένα σε μάρμαρο ή πέτρα, σε αναθηματικές επιγραφές, σε περιγραφές στη βάση αγαλμάτων, σε οχυρώσεις, σε εκκλησίες και επιτύμβιες επιγραφές. Στην Αγία Σοφία τα κιονόκρανα έχουν το Μονόγραμμα του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας. Επιπρόσθετα έχουμε επιγραφές σε επιδαπέδια ψηφιδωτά, συνεχίζοντας έτσι την ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση των επιδαπεδίων ψηφιδωτών. Ορισμένα από αυτά δίνουν επίσης πληροφορίες για τον δημιουργό, τον επισκευαστή ή το κόστος αυτών. Σημαντικές είναι οι επιγραφές σε υπατικά δίπτυχα (π.χ ελεφαντοστέϊνα).

Ως προς τη γραφή των γραμμάτων παρατηρούμε ότι η ύστερη ελληνική και λατινική γραφή χαρακτηρίζεται από τετραγωνισμό των γραμμάτων, συνένωση του Ο με το Υ και διάφορες άλλες συντομογραφίες. Να σημειώσουμε ότι οι λέξεις δεν χωρίζονται μεταξύ τους.